اوزان و واج و هجا شناسی ، مقاله ای تکمیلی در باب اوزان عروضی

جمع‌آوری و نویسنده : اشکان ارشادی 

واج

به کوچکترین واحد زبان واج می­گوییم.

واج بر دو نوع است:صامت و مصوّت

تعداد واج­ها ۲۹ میباشد. 

صامت ها ۲۳ :ع ء ب پ ت ط ث س ص ج چ ح ه ـه خ د ذ ز ض ظ ر ژ ش غ ق ف ک گ ل م ن و ی

مصوّت ها ۶ : الف)کوتاه:   َ  ِ  ُ                       ب)بلند:آ - و  - ی

هجا یا بخش:یک واحد گفتار است که با هر ضربه ی هوا از ریه خارج می شود.

مثال:من رفتم سه هجا        

 دوید دو هجا               

سر به فلک کشیده هفت هجا        

ریخت یک هجا

چند نکته بسیار مهم:

۱. هر هجا حدّاقل دو واج دارد.

۲. هر هجا حداکثر چهار واج دارد.

۳. واج اوّل هر هجا حتماً صامت است.

۴. واج دوم هر هجا حتماً مصوت است.

۵. به تعداد مصوت ها هجا داریم یا به تعداد هجا ها مصوت داریم.

۶. هر هجا بیشتر از یک مصوت ندارد.

چند مثال برای مشخص کردن هجا ها و واج ها:

اَ:ء َ          آ:ءا          باغ:ب ا غ          آرزو:ء ا ر ِ ز و          اِ:ء ِ          ای:ء ی          دیوار:د ی و ا ر         امیدوار:ء ُ م ی د و ا ر

اِ:ء ِ          او:ء و       انسان:ء ِ ن س ا ن          دست: د َ س ت

 

نکته های بسیار 

های بیان حرکت ، های غیر ملفوظ همان مصوت کوتاه   ِ  »است.

مثال:       خانه:خ ا ن ‌‌ ِ ــه

             سوره:س و ر  ِ ه        

واو معدوله(تغییر کرده یا عدول کرده ):این و ویژه ی واژه های فارسی است و نوشته می شود امّا خوانده نمی شود و در واج شماری محاسبه نمی شود.

خواهر: خ ا هـ  َ ر          خواست: خ ا س ت          خوار: خ ا ر          خواهش:خ ا هـ  ِ ش       

خوارزم: خ ا ر  َ ز م        خواب: خ ا ب                 خواندن:خ ا ن د  َ ن          خوالیگر:خ ا ل ی گ  َ ر

بعضی از واژه ها دو تلفّظی است واژه ای که در تلفّظ نسبت به تلفّظ دیگر یک هجا بیشتر بگیرد فقط یک واج بیشتر  خواهد داشت و آن واج حتماً مصوت کوتاه است.

واژه های دو تلفّظی                            تلفّظ یک                    تلفّظ دو

         مهربان                                   م  ِ هـ ر ب ا ن                 م  ِ هـ ر  َ ب ا ن

         آسمان                                      ء ا س م ا ن                          ء ا س  ِ م ا ن

         استوا                               ء  ُ س ت و ا ر                  ء  ُ س ت  ُ و ا ر

بسته به تلفظ باید واج شماری کرد ولی بهترین حالت اینست که تلفظ عمومی را در نظر بگیریم و از تلفظ خیلی عامیانه هم پرهیز کنیم. 

واج مشدّد:

واج صامتی است که سومین واج هجایی است که بلافاصله به عنوان اوّلین واج هجایی بعد می آید

مثال:

دقّت:د  ِ ق ق  َ ت          مؤدّب:م  ُ ء  َ د د  َ ب          عینییّت:ع  ِ ی ن ی ی ی  َ ت          ریاضیّات:ر ی ا ض ی ی ی ا ت              تغیّر:ت  َ غ  َ ی ی  ُ ر

دو ی در کنار هم که بدون تشدید هستند مثل : تغییر ، پاییز و

این دو واژه تشدید ندارند و برای مقایسه با واژه ی تغیّر آمده است:

پاییز:پ ا ی ی ز            ت  َ غ ی ی ر       

بعضی از واژه های عربی که به تکواژ ((یّت)) ختم می شوند تکواژ پایه ی آن ها عربی است.و در شمارش تکواژ ((یّت)) به عنوان تکواژ محاسبه می شود.مثال:

وضعیّت     هویّت     ماهیّت     توهیّت     کیفیّت     مسئولیّت     مرغوبیّت     کمّیّت     انسانیبت     اهمّیّت

کاربرد واژه های فارسی با تکواژ ((یّت)) عربی نادرست است.مثال:

خوبیّت،بدیّت،رهبریّت،آشنائیّت،دوئیّت،منیّت و .

ولی در فارسی بسیار کاربرد دارد همانند : منیت

سعی کنید در شعر کمترین استفاده را داشته باشید. 

اگر یَت » حذف شود ، جزء قبل آن صاحب معنیست مثل مرغوبیّت که اگر یت را برداریم ، مرغوب که معنادارست میماند. 

بعضی از واژه های مصدر باب تفعیل عربی که به واج های ((یت)) ختم می شوند روی هم یک واژه و یک تکواژ هستند.این واژه ها تشدید نمی پذیرند.مثال:

تهنیت،تقویت،تسلیت،تربیت و .

مثال:مأموریت مأمور+یّت

برخی واژه های یَت پذیر ، بدون یَت بی معنایند. 

مثال:تهنیت این واژه تشدید ندارد و با برداشتن ((یت)) از آخر آن،تهن باقی می ماند که معنا ندارد.

باب فِعلییَت و فعلیّت اشتباهه ولی برای درک نافع است.

بعضی از واژه هایی که از زبان بیگانه وارد زبان فارسی شده است ممکن است واژه ی یک هجایی با بیش از چهار واج باشد یا یک هجای واژه بیش از چهار واج داشته باشد.ما نمی توانیم این واژه ها را تلفّظ کنیم یا آن ها را تبدیل به دو هجا می کنیم یا یک واج آن ها را حذف می کنیم.

الگوی هجاها:

الگوی هجاها سه گونه است:

1)صامت+مصوّت:اَ  اِ  اُ  آ  او  ای : بَ  بِ  بُ  با  بو  بی

2)صامت+مصوّت+صامت:دَر  گَل  پُل  آب  رود  پر

3)صامت+مصوّت+صامت+صامت:چَنْگْ  عِشْقْ  مُرْغْ  ماسْتْ  گوشْتْ  ریخْتْ

 

علم عروض 

 

درعلم عروض فقط صورت ملفوظ واژه ها اهمیت دارد نه شکل نوشتاری آن ها پس ابتدا باید بتوانیم واژه ها یا بیت هارا درست بخوانیم. 

ابتدا توجه کنید : 

مطالب واج و هجا را بخوانید و سپس :

هر مصوت بلند دوبرابر یک مصوت کوتاه است بنابراین دوحرف به حساب می آید.

هر مصوت کوتاه یک حرف محسوب می شود.

مصوت بلند وقتی دو حرف حساب می شوند که دومین حرف هجا(بخش ) باشند .

هجا چیست؟ یک واحد گفتار است که به هرضربه ریه به بیرون رانده می شود.

انواع هجا:

1-  هجای کوتاه 

      دو حرف دارد وبا علامت U نشان داده می شود. صامت +  مصوت کوتاه

2-  هجای بلند

       سه حرف دارد با علامت   -  نشان داد ه می شود.              

         صامت +مصوت کوتاه +صامت                    یا   صامت +مصوت بلند

 

 

3-  هجای کشیده : چهار یا پنج حرف دارد وبا علامت U -  نشان داده می شود.

 

در وزن شعر (ن) ساکن  بعد از مصوت بلند  به حساب نمی آید واز شمارش حذف می شود.

مصوت بلتد (آ )در ابتدای کلمه از همزه ومصوت بلند تشکیل می شود بنابراین سه حرف است  به طور مثال کلمه ی آب  یک هجای کشیده است چون چهار حرف دارد.

وزن شعر : نظمی در اصوات گفتار  یعنی نظم میان هجاهای کوتاه وبلنداست .

واحد وزن درشعر فارسی  مصراع است .اگرشاعر مصراع اول را با هر وزنی سرود به ناچار بقیه مصراع ها را نیز باید در همان وزن بسراید.واحد وزن در شعر عرب بیت است ،بنابرسنت واحد وزن شعر را بیت در نظر می گیرند. 

 

مراحل تعیین وزن شعر

 

1- درست خواندن ودرست نوشتن بیت  ،تقطیع هجایی دقیق ، استفاده از اختیارات شاعری برای انطباق دقیق نظم میان هجاها ، تقطیع به ارکان

در  در خط عروضی واژه ها آن طور که تلفظ می شوند نوشته می شوند بنابراین باید حرکات (مصوت های کوتاه )  گذاشته شوند.حروفی که نوشته می شوند اما تلفظ نمی شوند در خط عروضی حذف می گردند.

حرفی که مشدد است باید به صورت دو حرف نوشته شود.مثلا واژه ی عزّت به این صورت نوشته می شود :عِز زّت

 

 بیتی را تقطیع هجایی می کنیم:

به نام خداوند جان و خرد        کزین برتر اندیشه برنگذرد 

بِ ، نا ، مِ ، خُ ، دا ، وَن ، دِ ، جا ، نُ ، خِ ، رَد 

کَ ، زین ،بَر ، تَر ، اَن ، دی ، شِ ، بَر ، نَگ ، ذَ ، رَد 

توجه

شاعر برای یکسانی آنها ورفع اختلاف بین نوع هجاها از اختیارات شاعری استفاده می کند.اختیارات شاعر بردو گونه است:1- اختیارات زبانی  2- اختیارات وزنی

 

اختیارات زبانی شامل :

الف – حذف همزه :اگر قبل از همزه ی آغاز هجا صامتی بیاید می توان همزه را حذف کرد.

 به طور مثال درآن← دَ  ران

مثال زیاده مثلا : برآشفت می‌شود : بَراشُفت 

در آوریم می‌شود : دَراریم 

بر آوریم  می‌شود : بَراریم 

 

ب – مصوت های کوتاه را می توان بلند تلفظ کرد.

 

1-      مصوت کوتاه پایان کلمه بلند تلفظ می شود. 

 

     نقش نمای اضافه را می توان بلند تلفظ کرد.

2.     واو عطف بلند تلفظ می شود. 

 

ج –مصوت های  بلند را می توان کوتاه تلفظ کرد.

 

1-   مصوت بلند (و)در کلمه ی سو در حالت اضافه کوتاه تلفظ می شود اما در کلمات تک هجایی مثل سو،رو،جو،بو هرگز کوتاه نمی شود.

 

2-   مصوت بلند (ی ) کوتاه می شود .اگر مصوت بلند (ی) در وسط کلمه ساده یا کلمه ای با پسوند یا پیشوند یا ضمایر متصل باشد همیشه کوتاه تلفظ می شود. 

         مثال:عا میانه    عا می  یا نِ            عا   مِ  یا  ن

 

اختیارات وزنی :امکان تغیرات کوچک در وزن به شاعر داده می شود.

 

 

الف – هجای پایان مصراع همیشه بلند محسوب می شود حتی اگر کوتاه یا کشیده باشد.

 

·دروزن های تناوبی  هجای آخر نیم مصراع نیز بلند محسوب می شود.

 

 

ب – رکن اول بعضی از وزن ها فعلاتن (U U -  - ) است

شاعر می تواند فعلاتن رابه فاعلاتن ( - U - -)  تبدیل کند  .

 

 

ج – ابدال:تبدیل دو هجای کوتاه میان مصراع به یک هجای بلند .